Z góry na dół, na łeb, na szyję

Spływ powierzchniowy to, najprościej mówiąc, odpływ wody wskutek działania sił grawitacji. Proces ten odbywa się po powierzchni, zgodnie z naturalnym spadkiem, oraz w tak zwanej mikrosieci hydrograficznej. Prowadzi wody opadowe ku korytom cieków i zagłębieniom w powierzchni terenu. Pojęcie spływu powierzchniowego dotyczy zarówno wód opadowych, jak i roztopowych. Jego wielkość w znacznym stopniu zależy od rodzaju podłoża.Woda, spływając, najpierw gromadzi się w lokalnych zagłębieniach, wypełnia je, a następnie – doprowadzając do koncentracji spływu – płynie dalej lokalnymi mikrokanalikami i obniżeniami. W ten sposób osiąga cieki powierzchniowe. Odpływając dalej, zasila kolejne cieki wyższego rzędu. Ostatnim elementem jest przepływ w sieci hydrograficznej zlewni, aż do przekroju zamykającego zlewnię. Trudno wyznaczyć granice między poszczególnymi elementami spływu powierzchniowego, tak naprawdę przechodzi on w zasilanie cieków, potoków czy strumieni bardzo płynnie.

Każdy, nawet niewielki deszcz powoduje, że na stromych tatrzańskich zboczach pojawiają się okresowe potoki, potoczki, strumyczki. Woda nie ma czasu. Gromadzi się w rozmaitych zagłębieniach, żlebach i pędem spływa w dół. Nawet, jeśli na chwilę zniknie w szczelinach, to ze względu na ich stosunkowo niewielką głębokość bardzo szybko pojawia się na powrót na powierzchni. W części Tatr zbudowanej ze skał granitowych lub gnejsów ta warstwa „wody podziemnej” jest wyjątkowo płytka i mało zasobna, a jej krążenie nieomal błyskawiczne. Gdy opady są bardzo intensywne, takie zjawisko może być groźne. Przy trwającym ponad godzinę opadzie o natężeniu rzędu 1 mm/minutę objętość dostarczanej wody może powodować powstawanie spływów pociągających za sobą materiał skalny. Intensywne tzw. spływy gruzowe w ostatnich latach obserwowano w Tatrach kilkukrotnie (1983, 1986, 1988, 1991, 1997, 2001). W niższych partiach gór, gdzie nachylenie zboczy jest mniejsze, takie gwałtowne reakcje na intensywny i gwałtowny opad mogą być również niebezpieczne. Przejawiają się przeważnie znacznym przemodelowaniem koryt potoków; przykładowo, powódź w lecie 1997 r. spowodowała zmiany koryta Potoku Pańszczyckiego i Suchej Wody Gąsienicowej na prawie 30 proc. ich długości, a ulewny deszcz latem ubiegłego roku nad Hrubym Reglem całkowicie zniszczył szlak w Stanikowym Żlebie.

Cicha woda brzegi rwie…

Potoki towarzyszyły ludziom w Tatrach od zawsze. Śmiałkowie wkradający się lękliwie w tatrzański bór szli wzdłuż ich brzegów, aby nie zgubić się w leśnych ostępach, pasterze poili w nich owce, tatrzańskim górnikom i hutnikom dostarczały mocy do kruszenia skał. W ich wodach chłodzili twarze pierwsi wspinacze, nad ich strugami rozbijali obozy wędrowcy spod znaku Tytusa Chałubińskiego.

Ludzie starali się płynącą w nich wodę ujarzmić, okiełznać, zaprzęgali do pracy, napędzając nimi młyny, folusze, elektrownie. Próbowali „cywilizować”, ujmując kamiennymi brzegami. Ale tatrzańskie potoki zawsze pozostały dzikie, groźne. Zawsze stanowiły nieodłączny element tatrzańskiej przyrody i nadal, tak jak kiedyś, szum wody towarzyszy wędrowcom prawie w każdym tatrzańskim zakątku.

W potocznym rozumieniu tego słowa „potok” utożsamiany jest z samą płynącą wodą. Bardziej naukowe podejście do tematu umożliwia jednak operowanie szerszymi pojęciami jak „dolina potoku”, „zlewnia potoku”, „zlewnia powierzchniowa lub podziemna”. Pod pojęciem „ciek powierzchniowy” kryją się liniowe obiekty hydrograficzne. Są to wody powierzchniowe znajdujące się w ruchu (płynące stale lub okresowo) pod wpływem siły ciężkości, korytem naturalnym lub sztucznym, w stosunku do których można określić obszar zasilania. Spływ powinien następować w sposób jednolity i zwarty – woda spływająca po skalnej ścianie, łące, polu – nie może być więc nazywana ciekiem powierzchniowym. Do cieków naturalnych zalicza się: strugi, strumyki, potoki oraz rzeki.

Masyw Tatr znajduje się na obszarze zlewisk Morza Czarnego i Bałtyku. Cała polska część Tatr znajduje się w dorzeczu Dunajca (zlewisko Bałtyku). Tatry Słowackie znajdują się częściowo w dorzeczu Dunaju (zlewisko Morza Czarnego), częściowo w dorzeczu Dunajca. Granica między tymi dorzeczami jest częścią europejskiego działu wód.
Nieomal wszystkimi dolinami tatrzańskimi płyną różnej wielkości strumienie i potoki. Mają przeważnie niewielką długość, nieprzekraczającą 15 kilometrów. Do najdłuższych potoków po polskiej stronie Tatr można zaliczyć potoki Chochołowski, Kościeliski, Suchą Wodę Gąsienicową. Po stronie słowackiej prym w tej kategorii wiodą Białka (Biela voda), Cicha Woda Liptowska (Tichý potok).

Potoki z reguły mają duże nachylenie dna (do 20 proc. w głównych potokach i ponad 40 proc. w dopływach). Przepływ wody w tatrzańskich strumieniach jest przeważnie gwałtowny, często po powodziach następuje częściowa zmiana biegu koryta. Łączna długość stałych, powierzchniowych cieków wodnych w polskiej części Tatr wynosi około 175 km; w Tatrach Słowackich jest ponad pięciokrotnie większa.

Późna jesień i zima to dla tatrzańskich i potoków okres, który można by porównać do zimowego snu świstaków czy niedźwiedzi. W całorocznym cyklu jest to okres wyciszenia, uspokojenia. Wreszcie potoki nie muszą zabawiać turystycznej gawiedzi wspaniałymi rozbryzgami fal, nie muszą chłodzić rozpalonych twarzy pyłem rozbitych o głazy tysięcy kropel, nie muszą gnać z całej mocy w dół po kamieniach, szumiąc i pluskając, nie muszą nastarczyć wody do gaszenia pragnienia utrudzonych wędrowców.

Od końca września, początku października, przez listopad i całą zimę trwa okres odpoczynku. Woda płynie coraz leniwiej, niemal dostojnie. Zapasy nagromadzone podczas wiosennych roztopów i letnich ulew, przechowywane skrzętnie w skalnych szczelinach i pustkach, pozwalają potokom spokojnie przetrwać okres zimowych niżówek. Właśnie zimą notowane są najniższe stany wód, a co za tym idzie, także najmniejsze objętości płynącej w potokach wody. Ten okres to jednocześnie czas prawdziwej „wolności” i „niezależności”. Objętość płynącej wody nie jest bowiem zależna od ilości zgromadzonego śniegu i kaprysów temperatury je roztapiających, tak jak to ma miejsce wiosną. Nie zależy także od tego czy spadnie więcej czy mniej deszczu – jak to ma miejsce w lecie. Potoki nie muszą pozbywać się nadmiaru wody w gwałtownych wezbraniach. Fachowcy mówią, że w tym okresie, gdy źródła czerpią wodę wyłącznie z zasobów nagromadzonych, mamy do czynienia z reżimem lub ustrojem własnym.

W trakcie trwania reżimu własnego możemy poznać prawdziwą naturę potoków. Niektóre z nich, poważne, zapobiegliwe, potrafią nagromadzić na tyle dużo wody, że aż do przyszłej wiosny będą spokojnie płynęły, inne, lekkoduchy lub zbyt gwałtowne raptusy, szybko pozbywszy się nagromadzonych zapasów, po jakimś czasie nikną całkowicie między kamieniami koryta. Jeszcze inne potoki są niezdecydowane: chowają się na pewnym odcinku w szczelinach skalnych, po to, aby po kilku lub kilkuset metrach ponownie pojawić się na powierzchni. Wszystkie jednak płyną zdecydowanie wolniej i spokojniej niż w lecie czy na wiosnę, wyraźnie odpoczywając.

Czasami, gdy w zimie mróz trzyma odpowiednio długo, pojawia się kolejny sprzymierzeniec odpoczywających potoków – lód. Pomału od brzegów zaczyna przykrywać leniwie płynące wody skorupą lodową. Przy sprzyjających warunkach potrafi całkowicie przykryć potok, tworząc ponad wodą lodowe mosty, szybko pokrywające się spadającym śniegiem. Takie lodowe pokrywy można spotkać nie tylko na niewielkich potoczkach, ale i na dużych tatrzańskich rzekach, takich jak Potok Chochołowski czy Kościeliski. Dodatkowo, dzięki działalności mrozu, potoki zostają przyozdobione wspaniałymi soplami lodowymi tworzącymi niekiedy wspaniałe zasłony i draperie. Taki stan wyciszenia i uspokojenia trwa z reguły do pierwszych roztopów, jakie mają miejsce gdzieś w połowie marca, na początku kwietnia. Wystarczy kilka dni z przewagą temperatur dodatnich, a wszystkie źródła, strumyczki, większe i mniejsze potoki budzą się do życia. Początkowo powoli, po kilku dniach gwałtowniej – stają się ponownie dumnymi, szumiącymi, budzącymi podziw, a czasami grozę potokami tatrzańskimi.

Charakterystyczną, wspomnianą wyżej cechą potoków tatrzańskich jest gubienie wody – takie „rzeki bez wody” nazywane są przez górali „suchymi potokami”, a bezwodne doliny „suchymi dolinami”. Zanik przepływu powierzchniowego może być związany zarówno z występowaniem utworów luźnych (głazów, kamieni, żwirów), w których płynące wody po prostu się gubią, płynąc niżej, jak i z występowaniem w dnach koryt skał ulegających procesom krasowym. Woda spływa wtedy nie po powierzchni skał, lecz w ich głębi, podziemnymi systemami szczelin, jaskiniami. Krasowe systemy połączeń wykorzystywanych przez wodę mogą być bardzo rozległe i skomplikowane. Po północnej stronie Tatr do najciekawszych tego typu przykładów można zaliczyć przepływy krasowe rejonu Suchej Wody Gąsienicowej: woda znikająca w ponorach Potoku Pańszczyckiego pojawia się w Wywierzysku Olczyskim w Dolinie Olczyskiej, a niknąca w skałach poniżej Stawu Litworowego wypływa w Dolinie Bystrej, w Wywierzysku Goryczkowym. Zanikanie fragmentów powierzchniowego przepływu można także obserwować jesienią, zimą lub w czasie wyjątkowo suchego lata w dolinach Kościeliskiej, Chochołowskiej i Waksmundzkiej.

Bo źródło, bo źródło wciąż bije

Każda rzeka, każdy, najmniejszy nawet potok – musi mieć swój początek. Najczęściej początkiem jest jedno lub więcej źródeł.

Za źródła uznaje się naturalne, samoczynne i skoncentrowane wypływy wody podziemnej oraz wypływy nieskoncentrowane (młaki, wycieki, wykapy, wysięki). Tak więc, niejako z definicji, są to z jednej strony początki potoków, z drugiej zaś – miejsca, w których woda krążąca pod powierzchnią terenu wydostaje się na jego powierzchnię, kończąc swój podziemny obieg.

Na terenie Tatr możemy spotkać rozmaite typy źródeł. Całkowita ich liczba jest trudna do policzenia, bowiem część z nich – źródła okresowe – pojawiają się tylko po dużych opadach deszczu. Szacuje się, że tylko w polskiej części Tatr wszystkich źródeł jest ponad tysiąc, przy czym większość z nich znajduje się na wysokości od 900 do 1600 m n.p.m. Powierzchniowe zróżnicowanie liczebności źródeł wiąże się z rodzajem skał – najwięcej występuje na obszarach o podłożu krystalicznym, najmniej w rejonach krasowych, zbudowanych ze skał osadowych.

Są one różnego typu w zależności od rejonu, a właściwie od charakteru skał, w jakich występują. W obszarach o przewadze skał krystalicznych i metamorficznych głównym typem źródeł są źródła rumoszowe (wypływające z piargów i utworów morenowych) znajdujące się z reguły poniżej stromych, skalistych stoków. Ze szczelin skalnych wypływają źródła szczelinowe. W rejonach krystalicznych są one mniej liczne, natomiast w obszarach krasowych stanowią większość. Wydajności źródeł są w znacznym stopniu zróżnicowane: od rzędu dziesiątych części litra na sekundę do kilkuset litrów na sekundę. Te najwyższe wydajności związane są z dużymi krasowymi źródłami – wywierzyskami.

1 2 

strona: 1/2    1 2