|
 |
 Klimat, Skały i Wody
|
Tatrzańskie skały – podział i charakterystyka
|
strona: 2/2
 1 2 
Zdecydowanie młodszymi od skał metamorficznych czy głębinowych są skały osadowe, budujące znaczne partie masywu tatrzańskiego. Powstawały one na dnie zbiorników morskich/oceanicznych/słodkowodnych, na różnych głębokościach i w różnych odległościach od brzegów tych zbiorników, a także na lądzie.
Najbardziej „popularnymi” skałami osadowymi są: skały węglanowe – wapienie, dolomity i margle; skały okruchowe, luźne: piaski, żwiry, muły i iły, skały okruchowe zwięzłe: zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce czy łupki ilaste. Praktycznie prawie wszystkie z tych rodzajów skał można spotkać na terenie Tatr.
Wapienie – to skały osadowe, węglanowe, jako główny składnik zawierające kalcyt lub aragonit. W zależności od pochodzenia (sposobu powstawania) zbudowane są z substancji „wiążącej” (cementu węglanowego), szczątków organicznych lub okruchów skalnych. Dodatkowo w skład elementów budujących wapień mogą wchodzić: dolomit, syderyt, minerały ilaste, krzemionka, siarczany, etc.
W Tatrach wapienie powstawały praktycznie przez cały czas ery mezozoicznej, jak i później. Wyróżnia się szereg rodzajów wapieni o rozmaitych nazwach: wapienie krynoidowe, bulaste, krzemionkowe, organodetrytyczne, masywne, wapienie z amonitami. Często wyróżnikiem jest kolor/odcień skały związany z rozmaitymi domieszkami: popielate, szare, czarne, jasne, plamiste, ciemne, czerwonawe, różowawe, białe, czerwone, różowe, etc. W wapieniach, zwłaszcza wieku kredowego, rozwinęły się – aktywne do dzisiaj – procesy krasowe. Do najbardziej znanych i popularnych wapieni należy zaliczyć, tzw. wapien numulitowy powstały już po zakończeniu się sedymentacji mezozoicznej, w eocenie. Wapień ten zbudowany jest ze skorupek otwornic – numulitów. Zewnętrzne podobieństwo tych skorupek do ziaren kaszy – stało się przyczyną nazywania wapienia numulitowego: „jarcową skałą” (jarzec – kasza).
 |
| Brekcja dolomitowa na Sarniej Skale fot. Jan Krzeptowski Sabała |
|
|
Równie popularną skałą osadową budującą Tatry jest dolomit. Jest to również skała zbudowana z minerałów węglanowych, z tym, że przeważa w niej magnez a nie wapń.
W osadowych skałach węglanowych, głównie wapieniach i dolomitach występują żyły zawierające minerały żelaziste, takie jak hematyt czy syderyt. Obecność tych żył powodowała, że minionych stuleciach (głównie w XVII, XVIII i XIX) na terenie Tatr prowadzono poszukiwania i eksploatację rud żelaza.
Piaskowce – to zwięzłe skały okruchowe, zbudowane głównie z rozmaitej wielkości ziaren połączonych spoiwem. Jako ziarna piaskowców – najczęściej – występują drobiny kwarcu, krzemianów, a także innych skał. Różne może być także spoiwo łączące ziarna. Najczęściej dzieli się piaskowce ze względu na środowisko w jakim powstawały i/lub w zależności od wielkości budujących je ziaren (drobno-, średnio-, gruboziarniste). Czasem istotną rolę odgrywać mogą jakieś składniki uzupełniające budowę skały, np. piaskowiec żelazisty (od występowania minerałów żelazistych) lub piaskowiec kalcytowy (od spoiwa kalcytowego łączącego poszczególne ziarna). Wśród skał budujących masyw tatrzański odgrywają piaskowce zdecydowanie mniejszą rolę niż wapienie i dolomity. Należy jednak wspomnieć o niezwykle twardych, triasowych piaskowcach kwarcytowych (kwarcytycznych). W tych skałach zarówno ziarna jak i łączące je spoiwo złożone jest prawie wyłącznie z kwarcu. Piaskowce te występują w bezpośrednim sąsiedztwie granitowych skał trzonu krystalicznego.
piaskowce kwarcytowe w masywie Ornaku fot. Tomasz Skrzydłowski
|
Łupki ilaste, iłowce, mułowce. Są to skały osadowe zbudowane z bardzo drobnych ziaren. We wszystkich przypadkach (najbardziej w łupkach) istotną cechą jest wyraźna oddzielność, łupliwość. Bardzo często, w związku z niezbyt dużą odpornością na niszczenie, wietrzenie, występowanie tego typu skał – powodowało w morfologii tereny powstawanie obniżeń, przełęczy.
Grzegorz Barczyk
1 2
strona: 2/2
1 2
|
|
|
|
)
