|
 |
 Zielony Świat Tatr
|
Obce gatunki drzew i krzewów we florze Tatr
|
 |
| Sosna czarna (Pinus nigra) na Nosalu fot. Tomasz Skrzydłowski |
|
W ciągu wieków lasy tatrzańskie ulegały bardzo istotnym przekształceniom. Głównym powodem tych zmian było przede wszystkim rabunkowe wycinanie drzew na potrzeby górnictwa, hutnictwa i przemysłu drzewnego. W XIX wieku Tatry na ogromnej przestrzeni zupełnie pozbawione były lasów, stąd też staraniem m.in. hr. Władysława Zamoyskiego i Towarzystwa Tatrzańskiego przystąpiono do akcji zalesieniowej - głównie świerkiem. Tworzenie plantacji świerkowych często odbywało się w oparciu o nasiona obcego pochodzenia, sprowadzane głównie z Austrii.
Poza świerkami na wytrzebionych terenach leśnych rozpowszechniono również szereg gatunków drzew i krzewów, które w przeszłości miały w Tatrach albo zupełnie inny zasięg, albo też występowały znacznie rzadziej. Najlepszym przykładem tych działań są nasadzenia modrzewia europejskiego (Larix decidua), głównie w strefie lasów regla dolnego oraz klonu zwyczajnego (Acer platanoides) i lipy szerokolistnej (Tilia plathyphyllos) m.in. na polanie Stare Kościeliska. Dwie lipy, z których jedna ma ponad 20 metrów wysokości stoją tuż przy szlaku i są niezwykle charakterystycznym elementem krajobrazu Doliny Kościeliskiej.
Stare Kościeliska są również miejscem występowania olszy zielonej (Alnus viridis), gatunku znanego w Polsce na naturalnych stanowiskach wyłącznie z Bieszczad. W przeszłości olsza ta została wprowadzona do kilku miejsc, z których większość obecnie już nie istnieje. Olsza zielona na stanowiskach w TPN rośnie często w towarzystwie olszy szarej, od której różni się m.in. krzewiastym pokrojem i zwykle mniejszymi liśćmi.
Gatunkiem, który swoją obecność w Tatrach również zawdzięcza człowiekowi, jest niezbyt wysoki (osiągający zaledwie 15, wyjątkowo 19 metrów) jarząb szwedzki (Sorbus intermedia). Drzewo to często sadzone jest w zieleni miejskiej Zakopanego, skąd jego nasiona dzięki ptakom łatwo dostają się do lasów tatrzańskich. Znane są również stanowiska osobników posadzonych sztucznie. Liście jarząbu szwedzkiego mają długość około 11 cm, są sztywne i posiadają wyraźnie wcięte klapy, czym różnią się od występującego naturalnie w Tatrach jarząbu mącznego (Sorbus aria). Jarząb szwedzki spotkać można w Polsce na naturalnych stanowiskach jedynie w kilku miejscach na Pomorzu. Ze względu na rzadkość występowania od 1919 roku objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.
Kilka obcych gatunków drzew i krzewów rosnących w Tatrach legitymuje się bardziej egzotycznym pochodzeniem: amerykańskim, azjatyckim i południowo - europejskim. Ich rozpowszechnianie w Polsce było uwarunkowane przede wszystkim względami ekonomicznymi związanymi z ich dużą produkcyjnością oraz odpornością na choroby. Na szczęście w Tatrach tzw. egzoty nigdy nie zajmowały dużej powierzchni a ich sadzenie miało zwykle na celu jedynie "ubogacenie" przyrody tatrzańskiej bądź znalazły się tutaj przypadkowo.
W ramach wspomnianej wcześniej akcji zalesieniowej prowadzonej pod koniec XIX wieku, poza świerkiem, sadzono w Tatrach także limbę z nasion alpejskich oraz syberyjskich należących do limby syberyjskiej (Pinus sibirica)- gatunek trudny do odróżnienia od limby "tatrzańskiej". Istotną jej cechą jest to, że posiada ciemnozielone igły z wyraźnym niebieskim zabarwieniem. Jej nasiona przysłał w Tatry słynny zoolog Benedykt Dybowski. Duże skupisko limb syberyjskich znajduje się na Zadniej Kopce, gdzie można ją oglądać ze szlaku prowadzącego dnem Doliny Kościeliskiej.
Gatunkiem egzotycznym, który spotkać można na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego jest modrzew japoński (Larix kaempferi). Jego nasiona przypadkowo trafiły najpierw do szkółek a następnie jako sadzonki do lasów reglowych. Ojczyzną modrzewia japońskiego jest głównie japońska wyspa Hondo, gdzie rośnie w górach na wysokości od 1600 do 2500 m n.p.m. Gatunek ten został wprowadzony do Europy w roku 1861. Modrzew japoński jest drzewem osiągającym w warunkach naturalnych do 30 - 35 m wysokości i 50 - 100 cm pierśnicy (średnica drzewa mierzona na wysokości 1,3 m). Od modrzewia europejskiego (Larix decidua), który występuje naturalnie w Tatrach, różni się szeroko rozpostartymi i dość grubymi gałęziami, tworzącymi szeroką koronę oraz znacznie cieńszą korą na pniu. Cechą charakterystyczną tego gatunku są również pędy o malinowo-różowym zabarwieniu, często pokryte woskowym nalotem i nieznacznie owłosione. Igły mają długość od 2 do 3,5 cm, są tępo zakończone, niebieskawo - zielone z widocznymi białymi liniami aparatów szparkowych. Jednak najbardziej znamienną cechą różniącą modrzewia japońskiego od pozostałych gatunków należących do rodzaju (Larix) jest pokrój szyszek. Mają one wyraźnie okrągławy kształt (2 - 3,5 cm długości) i posiadają kilkadziesiąt łusek o wykrojonych i wyraźnie odgiętych na zewnątrz krawędziach. Modrzew japoński rośnie bardzo szybko, co stawia go w uprzywilejowanej sytuacji w stosunku do konkurencyjnego świerka. Jego rozwojowi w Tatrach sprzyjają ponadto warunki wilgotnościowe, dlatego chętnie obradza nasiona. Czynnikiem, który może doprowadzić do zmniejszenia się jego udziału w lasach reglowych są natomiast wiatry halne. W przeciwieństwie do swojego europejskiego kuzyna, modrzew japoński ma stosunkowo płytki system korzeniowy, który czyni ten gatunek podatnym na wiatrowały.
Obecność modrzewia japońskiego i europejskiego na ograniczonej przestrzeni TPN niesie za sobą ryzyko tworzenia mieszańców. Po raz pierwszy mieszańce takie uzyskano w hodowli w Szkocji w 1900 roku, stąd dziś noszą one nazwę modrzewia szkockiego (Larix eurolepis). Drzewo to posiada cechy pośrednie między gatunkami rodzicielskimi, z dość wyraźną przewagą niektórych cech modrzewia japońskiego. Obecnie na terenie parku prowadzona jest inwentaryzacja stanowisk modrzewi, która ma pomóc m.in. w ustaleniu liczby mieszańców.
Stare Kościeliska są miejscem występowania kilku gatunków drzew obcego pochodzenia. W sąsiedztwie Kapliczki Zbójnickiej zobaczyć można daglezje zielone (jedlice) (Pseudotsuga menziesii). Naturalny zasięg ich występowania obejmuje zachodnią część Ameryki Północnej, gdzie rosną od poziomu morza do około 3000 m n.p.m. w Górach Skalistych. W granicach swojego szerokiego zasięgu gatunek ten wykształcił szereg odmian różniących się wymaganiami siedliskowymi oraz cechami morfologicznymi. Zachętą do wprowadzania daglezji do polskich lasów była wysoka produkcyjność jej drzewostanów, co ma związek m.in. z szybkim wzrostem. W Ameryce Północnej jest to najważniejszy gatunek wykorzystywany na cele gospodarcze.
Jest ona ponadto drzewem długowiecznym i - co może być szczególnie interesujące - obok niektórych gatunków sekwoi (Sequoiadendron giganteum i Sequoia sempervirens) należy do największych drzew na świecie: najwyższa miała 117 metrów wysokości i 457 cm pierśnicy. W Polsce, a tym bardziej w Tatrach, gdzie warunki siedliskowe nie są dla niej zbyt korzystne, rozmiary drzew są znacznie mniejsze. Daglezja potrzebuje dość dużo światła oraz łagodnego klimatu, zwłaszcza w młodym wieku. To właśnie prawdopodobnie mroźne zimy są głównym czynnikiem ograniczającym możliwość jej naturalnego odnawiania się w lasach tatrzańskich. Na pierwszy rzut oka daglezja przypomina nieco jodłę. Jej igły są jednak stosunkowo wąskie i lekko zaostrzone (u jodły są wcięte na wierzchołku) około 1 cm długości. Szczególnie charakterystyczne są szyszki, długości od 7 do 10 cm, które posiadają długie, trójzębne łuski wspierające.
W sąsiedztwie czarnego szlaku tzw. Ścieżki nad Reglami, na Polanie Stare Kościeliska, około 50 metrów za Kapliczką Hawiarską spotkać można również sosnę wydmową (Pinus contorta). Ojczyzną tego gatunku są rozległe obszary w Kanadzie oraz północno - zachodnie krańce USA. Jako jedyna przedstawicielka amerykańskich sosen sięga aż do najdalej wysuniętych na północ terenów leśnych w okolicy koła podbiegunowego. Lasy z sosną wydmowa są zwykle jednogatunkowe i rosną od poziomu morza do wysokości około 3450 m n.p.m.
Sosna wydmowa jest niskim (przeciętnie 21 - 25 m wysokości) i krótkowiecznym drzewem. Od nieco podobnej sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), występującej naturalnie w Tatrach, różni się wąską koroną. Jej gałęzie są najczęściej krótkie i pokrzywione; na krótkopędzie wyrastają po dwie krótkie i skręcone igły. Niezwykle charakterystyczną cechą tego gatunku są, widoczne już ze znacznej odległości, szyszki. Są one zwykle zakrzywione, silnie zrośnięte z gałązkami, do których często przytwierdzone są parami. Szyszki pozostają na drzewie nawet do 25 lat. Ciekawym elementem ekologii sosny wydmowej jest przystosowanie do wysypywania nasion tylko przy wysokiej temperaturze (np. pożary i upały). W oczekiwaniu na odpowiednie warunki szyszki pozostają zamknięte przez wiele lat. Po przejściu pożaru, który w granicach występowania gatunku jest naturalnym czynnikiem ekologicznym, młode siewki tej światłożądnej sosny mogą, unikając konkurencji ze strony innych gatunków wzrastać na pogorzelisku.
Z Nosala, Doliny Kościeliskiej i kilku innych miejsc znana jest sosna czarna (Pinus nigra). Jest to długowieczne drzewo o gęstej koronie i ciemnoszarej, w dolnej części pnia prawie czarnej korze. Z pokroju przypomina nieco limbę, ale na tym podobieństwa się kończą. Ciemnozielone, sztywne i ostro zakończone igły sosny czarnej wyrastają na krótkopędach po dwie (wyjątkowo trzy). Szyszki osadzone są na pędach prostopadle w liczbie od 2 do 4 sztuk. Są one wyraźnie większe od szyszek sosny zwyczajnej, od których różnią się ponadto kolorem łusek: jasnobrązowych na zewnętrznej stronie i czarnych po stronie wewnętrznej.
Największe okazy sosny czarnej w granicach naturalnego zasięgu osiągają nawet do 45 m wysokości. W Tatrach drzewa te są znacznie niższe, choć częściowo ma to zapewne związek z ich młodym wiekiem. Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony w południowej i środkowej Europie, gdzie występuje w kilku odmianach. Najbliżej Tatr naturalne stanowiska sosny czarnej znajdują się we wschodnich Alpach.
Sosna czarna doskonale znosi niskie temperatury; spośród drzew iglastych powszechnie uznawana jest również za najbardziej odporną na zanieczyszczenia przemysłowe. Ta odporność, oraz duże walory dekoracyjne sprawiają, że gatunek ten jest bardzo rozpowszechniony w zieleni miejskiej, także w Zakopanem. Słabą stroną sosny czarnej jest brak silnego, palowego systemu korzeniowego, zamiast którego posiada ona jedynie liczne korzenie ukośne. W górach drzewo to jest zatem narażone na silne i porywiste wiatry w znacznie większym stopniu aniżeli rodzime gatunki sosen.
Pochodzeniem alpejskim legitymuje się także sosna hakowata (Pinus uncinata), której pozycja systematyczna nie została jeszcze ostatecznie ustalona. Na ogół jest to niskie drzewko, które wyglądem szyszek i igieł przypomina rodzimą kosodrzewinę. W Tatrach sosna hakowata rośnie głównie w Dolinie Białego.
W Tatrzańskim Parku Narodowego drzewa i krzewy obce geograficznie najczęściej nie przyjmują się trwale i po kilku lub po kilkudziesięciu latach giną. Główną przyczyną ograniczeń w ich wzroście i rozwoju na tym terenie są przede wszystkim trudne warunki klimatyczne. Znacznie poważniejszym problemem niż fizyczna obecność obcych gatunków jest jednak zjawisko krzyżowania się ich z gatunkami i odmianami rodzimymi: dotyczy to roślin bliskich pod względem pokrewieństwa systematycznego. Utrata czystości genetycznej tatrzańskich drzew i krzewów stanowi bowiem duże zagrożenie dla naturalnego charakteru przyrody tatrzańskiej.
Tekst: Tomasz Skrzydłowski
 |
| pęd sosny czarnej fot. Tomasz Skrzydłowski |
|
 |
| pęd sosny wydmowej fot. Tomasz Skrzydłowski |
|
|
|
|
)
)
)
