tu jesteś:   STRONA GŁÓWNA
Poznaj Tatry
NATURA
   Zielony Świat Tatr
   Zwierzęta Tatr
   Klimat, Skały i Wody
   Kronika wydarzeń przyrod.
KULTURA
   Historia
   Etnografia
       Pasterstwo
       Budownictwo
Filmy edukacyjne
AUDYCJE RADIOWE
ATLAS ROŚLIN
ATLAS GRZYBÓW
ATLAS ZWIERZĄT
PANORAMY TATR
INNE GÓRY
BLOG / NEWSY
WSPÓŁPRACA


Pasterstwo
Budownictwo pasterskie w Tatrach

Budownictwo pasterskie jest nieodłącznie związane ze specyfiką gospodarki pasterskiej prowadzonej już od XIII wieku na tatrzańskich halach. Jest to gospodarka szałaśnicza – prowadzona sezonowo, często w znacznej odległości od wsi. Budynki pasterskie są przez kilka miesięcy w roku schronieniem dla pasterzy i miejscem przerobu owczego sera. Taką funkcję spełniają szałasy.  Poza nimi buduje się także stajnie – schronienie dla wypasanych krów, oraz dobudówki, służące za „dojarki” w razie niepogody.

Historia
Budynki pasterskie, które spotykamy dzisiaj wędrując przez tatrzańskie polany nie oddają nam całego bogactwa form architektonicznych używanych dawniej. Najprymitywniejszymi schronieniami dla pasterzy były naturalne koliby skalne. Z nich rozwinęły się szałasy kamienne posiadające jedno- lub dwuspadowy dach ślęgowy. Szałasy te spotykano na halach wyżej położonych, najczęściej w Tatrach Wysokich, m.in. w Dolinie Za Mnichem i Dolinie Waksundzkiej. Do dziś przetrwał tylko jeden szałas tego typu - w Dolinie Pięciu Stawów Polskich na morenie Wielkiego Stawu. Na halach niżej położonych budowano szałasy drewniane o dachach ślęgowych lub sochowych. Niestety do naszych czasów nie zachowały sie żadne ich przykłady. Pozostały po nich jedynie przekazy pisemne i ikonograficzne.

Opis szałasu zrębowego z dachem krokwiowym

Materiał
Podstawowym surowcem do budowy szałasów jest drewno świerkowe, rzadziej jodłowe. Do budowy stosuje się drewno okrągłe, okorowane, oraz połówki okrąglaków. Wykorzystuje się również deski i gonty, kiedyś łupane, dziś tarte. Możliwość poboru drewna do budowy szałasu określały dawniej odpowiednie przywileje pasterskie – serwituty. Dochodził do tego kamień, stosowany do budowy fundamentów i watrzyska – miejsca na palenisko.

Fundamenty
Podporę szałasu stanowią kamienie kładzione pod węgłami ścian. Są one niegłęboko wkopane w ziemię, a często kładzione tylko od strony spadku,  zaś od strony stoku ściana opiera się wprost na gruncie. Kamienie takie nazywano „peckami”.

Konstrukcja ścian
Wykonane z poziomych okrąglaków ściany wiązane są w węgłach na zamek. Belki jednej ściany są przesunięte w pionie o połowę swej grubości w stosunku do belek ściany przyległej. Taką konstrukcję ścian nazywamy węgłową. Jest ona do dziś stosowana przy budowie tradycyjnych podhalańskich domów – tzw. płazówek. Istotą  tego rozwiązania konstrukcyjnego jest to, że belki są ułożone w odstępie centymetrów, jedna nad drugą, a zatem stykają się tylko na węgłach, które przenoszą całe obciążenie budynku. Umożliwia to zastąpienie fundamentów pod całymi ścianami pojedynczymi peckami pod węgłami. Belki łączy się na węgłach różnymi rodzajami zamków, z pozostawieniem ostatków. Nie stosuje się przy tym gwoździ, gdyż poszczególne belki są dociskane belkami wyżej leżącymi, czyli połączenie takie pracuje na tzw. „ścisk”. Gwarantuje to wytrzymałość konstrukcji na silne wiatry.

węgieł
pecki pod węgłem

Drzwi i okna
W większości szałasów drzwi znajdują się w ścianach frontowych i otwierają się z reguły na zewnątrz. Ich konstrukcja jest bardzo prosta. W belce progowej (spodek) i belce zamykającej od góry otwór drzwiowy (ocap) wycina się otwory, w których mocowane są pionowe słupy – odrzwia. Słupy wiąże się z belkami poziomymi (sumiki) połączeniem czopowym. Drzwi są jednoczęściowe. Na ramę z grubych bali pionowych połączonych dwiema łatami, nabija się kilka grubych desek. Jeden bal ramy jest na oby końcach zaciosany na okrągło i wpasowany w otwory w spodku i ocapie. Drzwi są zamykane od wewnątrz drewnianą zasuwą. Na wyżej położonych halach nie spotyka się okien w szałasach. Spotykane są one na niżej położonych halach i mają one, podobnie jak drzwi, konstrukcję słupową.





                                              

Dach
Dach jest najważniejszą częścią szałasu – chroni przed skutkami opadów, wiatrów, działaniem słońca oraz zapewnia odpowiednie warunki termiczne wewnątrz budynku. Obecnie spotykamy na tatrzańskich polanach szałasy z dachami krokwiowymi. Element konstrukcyjny stanowią krokwie normalne – połączone w kalenicy i oparte na ostatniej belce ściany (3-5 par) oraz krokwie narożne. Na ok. ¾ wysokości dachu każda para krokwi normalnych jest wzmocniona poziomą jętką – tzw. bontem. Pierwsza para krokwi normalnych nie stoi w płaszczyźnie szczytowej dachu, lecz jest przesunięta do wnętrza szałasu o około 20-30 cm. Krokwie narożne wspierające się na końcach płatwi, wysuniętej ok. 30 cm na zewnątrz, nie dochodzą do kalenicy, lecz opierają się na boncie spinającym pierwszą parę krokwi normalnych. Powstaje w ten sposób dach półszczytowy. Kolejnym elementem konstrukcji dachu są łaty nabijane poziomo na krokwie. Pokrycie dachy stanowią deski – dranice lub gonty. Na wyżej położonych halach dach jest zabezpieczany przed wiatrem przez tzw. jarzmo – rama z żerdzi nakładana na dach i dociążana kamieniami.


                                    dach półszczytowy

Według szacunków Józefa Kolowcy, po drugiej wojnie światowej w Tatrach Polskich było ok. 600 budynków pasterskich. W okresie likwidacji pasterstwa w Tatrzańskim Parku Narodowym wiele z tych obiektów zburzono lub spalono. Inwentaryzacja przeprowadzona w 1968 roku stwierdziła istnienie już tylko 184 obiektów, z czego 40 zagrożonych było ruiną. Dostrzezono wtedy potrzebę ochrony budynków pasterskich jako reliktów dawnego pasterstwa, posiadających wartość zabytkową. W latach 1976 -87 wpisano na listę zabytków 107 obiektów rozmieszczonych na 34 polanach. Muzeum Tatrzańskie rozpoczęło remonty najbardziej znoszczonych obiektów, głównie tych znajdujących się przy szlakach turystycznych. Gdy w 1981 wprowadzono w TPN kulturowy wypas owiec i krów, część szałasów odzyskała swoją pierwotną funkcję. Z roku na rok szałasów w Tatrach ubywa. Obecnie na terenie TPN ok. 90 budynków pasterskich, wśród nich ok. 70 obiektów wpisanych na listę zabytków.



                 grupa zabytkowych szałasów na Polanie Stoły, w tle Czerwone Wierchy


Opracował: Jan Krzeptowski Sabała
Literatura:
- Rudolf Śmiałowski "Architektura i budownictwo pasterskie w Tatrach Polskich" Kraków 1959


«« Powrót do listy
    Drukuj     Wyślij znajomemu    Ilość odwiedzin   13871

POZNAJ TATRY Copyright © MATinternet s.c. - Z-NE.PL - ZAKOPANE 1999-2024  ::  13703590 odwiedzin od 2007-01-09   ONLINE: 3