|
 |
 Pasterstwo
|
Budownictwo pasterskie w Tatrach
|
Budownictwo pasterskie jest nieodłącznie związane ze specyfiką gospodarki pasterskiej prowadzonej już od XIII wieku na tatrzańskich halach. Jest to gospodarka szałaśnicza – prowadzona sezonowo, często w znacznej odległości od wsi. Budynki pasterskie są przez kilka miesięcy w roku schronieniem dla pasterzy i miejscem przerobu owczego sera. Taką funkcję spełniają szałasy. Poza nimi buduje się także stajnie – schronienie dla wypasanych krów, oraz dobudówki, służące za „dojarki” w razie niepogody.
Historia
Budynki pasterskie, które spotykamy dzisiaj wędrując przez tatrzańskie polany nie oddają nam całego bogactwa form architektonicznych używanych dawniej. Najprymitywniejszymi schronieniami dla pasterzy były naturalne koliby skalne. Z nich rozwinęły się szałasy kamienne posiadające jedno- lub dwuspadowy dach ślęgowy. Szałasy te spotykano na halach wyżej położonych, najczęściej w Tatrach Wysokich, m.in. w Dolinie Za Mnichem i Dolinie Waksundzkiej. Do dziś przetrwał tylko jeden szałas tego typu - w Dolinie Pięciu Stawów Polskich na morenie Wielkiego Stawu. Na halach niżej położonych budowano szałasy drewniane o dachach ślęgowych lub sochowych. Niestety do naszych czasów nie zachowały sie żadne ich przykłady. Pozostały po nich jedynie przekazy pisemne i ikonograficzne.
Opis szałasu zrębowego z dachem krokwiowym
Materiał
Podstawowym surowcem do budowy szałasów jest drewno świerkowe, rzadziej jodłowe. Do budowy stosuje się drewno okrągłe, okorowane, oraz połówki okrąglaków. Wykorzystuje się również deski i gonty, kiedyś łupane, dziś tarte. Możliwość poboru drewna do budowy szałasu określały dawniej odpowiednie przywileje pasterskie – serwituty. Dochodził do tego kamień, stosowany do budowy fundamentów i watrzyska – miejsca na palenisko.
Fundamenty
Podporę szałasu stanowią kamienie kładzione pod węgłami ścian. Są one niegłęboko wkopane w ziemię, a często kładzione tylko od strony spadku, zaś od strony stoku ściana opiera się wprost na gruncie. Kamienie takie nazywano „peckami”.
Konstrukcja ścian
Wykonane z poziomych okrąglaków ściany wiązane są w węgłach na zamek. Belki jednej ściany są przesunięte w pionie o połowę swej grubości w stosunku do belek ściany przyległej. Taką konstrukcję ścian nazywamy węgłową. Jest ona do dziś stosowana przy budowie tradycyjnych podhalańskich domów – tzw. płazówek. Istotą tego rozwiązania konstrukcyjnego jest to, że belki są ułożone w odstępie centymetrów, jedna nad drugą, a zatem stykają się tylko na węgłach, które przenoszą całe obciążenie budynku. Umożliwia to zastąpienie fundamentów pod całymi ścianami pojedynczymi peckami pod węgłami. Belki łączy się na węgłach różnymi rodzajami zamków, z pozostawieniem ostatków. Nie stosuje się przy tym gwoździ, gdyż poszczególne belki są dociskane belkami wyżej leżącymi, czyli połączenie takie pracuje na tzw. „ścisk”. Gwarantuje to wytrzymałość konstrukcji na silne wiatry.
 |
| węgieł |
|
 |
| pecki pod węgłem |
|
Drzwi i okna
W większości szałasów drzwi znajdują się w ścianach frontowych i otwierają się z reguły na zewnątrz. Ich konstrukcja jest bardzo prosta. W belce progowej (spodek) i belce zamykającej od góry otwór drzwiowy (ocap) wycina się otwory, w których mocowane są pionowe słupy – odrzwia. Słupy wiąże się z belkami poziomymi (sumiki) połączeniem czopowym. Drzwi są jednoczęściowe. Na ramę z grubych bali pionowych połączonych dwiema łatami, nabija się kilka grubych desek. Jeden bal ramy jest na oby końcach zaciosany na okrągło i wpasowany w otwory w spodku i ocapie. Drzwi są zamykane od wewnątrz drewnianą zasuwą. Na wyżej położonych halach nie spotyka się okien w szałasach. Spotykane są one na niżej położonych halach i mają one, podobnie jak drzwi, konstrukcję słupową.
Dach
Dach jest najważniejszą częścią szałasu – chroni przed skutkami opadów, wiatrów, działaniem słońca oraz zapewnia odpowiednie warunki termiczne wewnątrz budynku. Obecnie spotykamy na tatrzańskich polanach szałasy z dachami krokwiowymi. Element konstrukcyjny stanowią krokwie normalne – połączone w kalenicy i oparte na ostatniej belce ściany (3-5 par) oraz krokwie narożne. Na ok. ¾ wysokości dachu każda para krokwi normalnych jest wzmocniona poziomą jętką – tzw. bontem. Pierwsza para krokwi normalnych nie stoi w płaszczyźnie szczytowej dachu, lecz jest przesunięta do wnętrza szałasu o około 20-30 cm. Krokwie narożne wspierające się na końcach płatwi, wysuniętej ok. 30 cm na zewnątrz, nie dochodzą do kalenicy, lecz opierają się na boncie spinającym pierwszą parę krokwi normalnych. Powstaje w ten sposób dach półszczytowy. Kolejnym elementem konstrukcji dachu są łaty nabijane poziomo na krokwie. Pokrycie dachy stanowią deski – dranice lub gonty. Na wyżej położonych halach dach jest zabezpieczany przed wiatrem przez tzw. jarzmo – rama z żerdzi nakładana na dach i dociążana kamieniami.
dach półszczytowy
Według szacunków Józefa Kolowcy, po drugiej wojnie światowej w Tatrach Polskich było ok. 600 budynków pasterskich. W okresie likwidacji pasterstwa w Tatrzańskim Parku Narodowym wiele z tych obiektów zburzono lub spalono. Inwentaryzacja przeprowadzona w 1968 roku stwierdziła istnienie już tylko 184 obiektów, z czego 40 zagrożonych było ruiną. Dostrzezono wtedy potrzebę ochrony budynków pasterskich jako reliktów dawnego pasterstwa, posiadających wartość zabytkową. W latach 1976 -87 wpisano na listę zabytków 107 obiektów rozmieszczonych na 34 polanach. Muzeum Tatrzańskie rozpoczęło remonty najbardziej znoszczonych obiektów, głównie tych znajdujących się przy szlakach turystycznych. Gdy w 1981 wprowadzono w TPN kulturowy wypas owiec i krów, część szałasów odzyskała swoją pierwotną funkcję. Z roku na rok szałasów w Tatrach ubywa. Obecnie na terenie TPN ok. 90 budynków pasterskich, wśród nich ok. 70 obiektów wpisanych na listę zabytków.
grupa zabytkowych szałasów na Polanie Stoły, w tle Czerwone Wierchy
Opracował: Jan Krzeptowski Sabała
Literatura:
- Rudolf Śmiałowski "Architektura i budownictwo pasterskie w Tatrach Polskich" Kraków 1959
|
|
|
)
)
)
)
)
)
)
)
